Kerstmarkt in Aken? Lekker gaan eten in Luik? Geen probleem, het is niet ver. In het dagelijkse leven en in de vrije tijd zijn de landsgrenzen nauwelijks merkbaar: menig inwoner van Maastricht, Vaals, Roermond of Maaseik zal het weten: alleen al wandelend door de velden rond je woonplaats kun je een buitenlander worden, en dat maakt de wandeling interessant. Wij bewegen ons zonder problemen heen en weer in de regio, wij leren elkaars talen tot op zekere hoogte, wij begrijpen elkaar.
Maar als we beroepsmatig met elkaar te maken hebben, wordt al snel duidelijk dat de partners aan de andere kant van de grens soms iets anders in elkaar zitten: “Waarom heeft de Duitse collega geen tijd ingepland voor een gezamenlijke maaltijd?” zal een zakenpartner uit Hasselt zich afvragen. En de Duitse directrice is verbaasd dat de Nederlandse collega’s blijkbaar nauwelijks tijd hebben geïnvesteerd in de voorbereiding van de eerste gezamenlijke bijeenkomst.
Dit is waar culturele verschillen merkbaar worden. Wat de één prettig en respectvol vindt, is voor de ander irritant. Dat komt omdat iedereen in zijn eigen cultuur is gesocialiseerd en er ongeschreven regels zijn voor het dagelijkse leven. Ondanks de fysieke nabijheid kunnen die op de werkvloer soms sterk verschillen.
Maar er is ook sprake van een interessante hybride situatie in de Euregio Maas-Rijn, waar Belgische, Duitse en Nederlandse realiteiten letterlijk met elkaar in botsing komen:
Culturen ontmoeten elkaar. Je kunt je cultuur voorstellen als een ijsberg: Zichtbaar is het concrete culturele gedrag, onzichtbaar de waarden die aan dit gedrag ten grondslag liggen – en deze waarden lopen in de Euregio Maas-Rijn binnen een klein gebied soms enigszins en soms ook sterk uiteen.
Culturele verschillen
In Duitsland is het bijvoorbeeld gebruikelijk om al bij een eerste ontmoeting en kennismaking zeer zakelijk te zijn en zich inhoudelijk van tevoren goed voor te bereiden. Dit betekent dat je in het begin vaak nauwelijks iets persoonlijks zegt en heel snel ‘ter zake’ komt. Soms wordt zelfs een ontwerptekst opgesteld voor een eerste vergadering, om zo efficiënt mogelijk te werk te gaan.
In Duitsland wordt een dergelijke houding als serieus en professioneel beschouwd, en helpt het om het vertrouwen van de ander te winnen. In Nederland en België wordt dit echter vaak anders ervaren: Hier wordt meer verwacht dat het contact zich ook op persoonlijk vlak ontwikkelt, en dat je eerst de persoon leert kennen met wie je in de toekomst zal samenwerken: dit houdt in dat je een praatje maakt over onderwerpen als vakantie en hobby’s, en vaak eet je ook samen. Vertrouwen wordt opgebouwd door persoonlijk contact.
Er is niet één beter of slechter dan de ander. De verschillende benaderingen hebben zich in de loop van de tijd ontwikkeld – en zij weerspiegelen datgene waarmee een land of regio in het verleden succes heeft gehad, of wat succesvol is gebleken als gevolg van de politieke en economische situatie.
Het is belangrijk te weten dat Nederland en België – ondanks de gezamenlijke taal – historisch gezien een heel verschillende ontwikkeling hebben doorgemaakt. Ze hebben dus ook verschillende ongeschreven regels ontwikkeld. In sommige gevallen waren afzonderlijke regio’s binnen een land daarnaast onderhevig aan zeer uiteenlopende invloeden. Binnen Nederland heeft het zuidelijke Limburg een heel ander cultureel karakter dan Groningen in het noorden. Het leven in Belgisch-Limburg is anders dan in Antwerpen of West-Vlaanderen. En zo is ook het leven in Aken anders dan in Berlijn, München of Hamburg. Het is niet alleen een andere regionale identiteit – veel plekken in Duitsland zijn ook feitelijk (en cultureel) heel ver weg.
De grotere afstanden in Duitsland brengen overigens ook een bijzonderheid met zich mee: Voor mensen in de Regio Aken-Keulen is de Nederlandse of Belgische kust veel dichterbij, waardoor ze minder snel in eigen land een dagje naar zee zullen gaan. En voor ondernemers zijn de havens in Antwerpen en Rotterdam feitelijk dichterbij dan Hamburg.
"Be quick to observe but slow to judge"
Wij zijn gewend om dingen en mensen snel te beoordelen. Daarbij laten wij ons echter leiden door normen en ervaringen die van context tot context kunnen verschillen. In een ander land, vooral in een nieuwe context, is observatie dus zeer belangrijk. Vaak zien we iets en staan ook direct klaar met een interpretatie. Het zichtbare is daarbij vergelijkbaar met het bovenste van een ijsberg. Onze interpretatie is gebaseerd op het deel van de ijsberg dat onder de waterspiegel ligt. En wat hier speelt kan tussen culturen – ook op korte afstand – duidelijk verschillen.
Als we elkaar met respect, nieuwsgierigheid en begrip voor onze eigen verwachtingen benaderen, werkt grensoverschrijdende samenwerking meestal heel goed: we vullen elkaar aan door onze respectieve competenties te combineren. Dit is soms een beetje gedoe, maar het is effectief – en ook een enorme verrijking. Vooral voor jongeren, die door kennis van culturele verschillen leren dat er geen goed of fout is. Wie dit heeft geïnternaliseerd en dus heeft geleerd ook zijn eigen gedrag te relativeren en zich bewust te worden van zijn eigen verwachtingen, kan zich veel gemakkelijker toegang verschaffen tot andere culturen.
Meer over het onderwerp cultuurverschillen in onze audiopresentatie “Cultuur” en in “Dag 1, Wat is al normaal” van onze interculturele minicursus.
Waarden en tradities. Hoe de geschiedenis ons vormt tot op de dag van vandaag
De drie landen van de Euregio Maas-Rijn vertonen grote verschillen op het gebied van politiek en bestuur, godsdienst, cultuur en economie. In het hiernavolgende zullen wij een blik werpen op de daaruit voortvloeiende culturele identiteit en nagaan welke waarden en tradities de landen en regio’s vandaag nog kenmerken. Ook de bijzondere kenmerken van de subregio’s in de grensregio zullen worden besproken. Verwijzend naar de metafoor van de ijsberg, zullen we kijken naar wat onder water ligt. Wat vormt het denken, wat staat achter de zichtbare gedrag?
Duitsland
Industrienatie
Deutschland ist ein Land des Handwerks und der Industrie – hier waren systematische Planung und Präzision wichtige Erfolgsfaktoren. Dadurch hat sich ein gewissen Perfektionismus entwickelt, und eine andere Art zu planen als in den Niederlanden. Man versucht in der Regel, Probleme vorab zu lösen und Risiken möglichst zu minimieren. Das hat zur Folge, dass man in der Umsetzung oft größere Mühe hat, flexibel zu reagieren und die Pläne kurzfristig anzupassen.
Pruisisch bestuur
Die Gründung Deutschland erfolgte 1871 im Zuge des Krieges gegen Frankreich. Wilhelm I. ließ sich in Versailles zum deutschen Kaiser krönen. Diese Staatswerdung „von oben“ durch Preußen hatte weit reichende Folgen: Das Modell der preußischen Verwaltung setzte sich durch, und bis heute sind Bundes- und Landesministerien, Bezirksregierungen und Kommunen nach dem Modell der preußischen Verwaltung organisiert. Es gibt Organigramme, die die Zuständigkeiten zeigen, alles ist klar geordnet und festgelegt.
Hiërarchieën zijn in Duitsland vaak zeer zichtbaar, zelfs in transacties, en top-down-beslissingen zijn absoluut gebruikelijk. Dit is vergelijkbaar met België, maar werknemers uit Nederland zijn dit niet gewend. Sinds enkele jaren klinkt echter de roep om meer inspraak en meer participatief leiderschap, zowel bij de overheid als in het bedrijfsleven (hier nog eerder).
Ook bij grensoverschrijdende samenwerking geldt echter nog steeds: officiële kanalen zijn belangrijk, regels moeten worden nageleefd en besluiten worden op hun merites beoordeeld. Persoonlijke voorkeuren spelen nauwelijks een rol en goed persoonlijk contact is in principe niet nodig. Dit leidt soms tot irritatie in de samenwerking met België en Nederland, wanneer de Duitse gerichtheid op feiten wordt opgevat als een gebrek aan belangstelling of zelfs arrogantie.
Lees meer over het perspectief van Duitsland op zijn buurlanden (DE) in het noordwesten in de afzonderlijke module.
Flexibele handelsnatie
Wie handel drijft en schepen naar verre oorden stuurt, moet ook pragmatisch zijn. Tot op de dag van vandaag bestaat er in Nederland geen gedetailleerde planning vooraf, maar worden alleen de meest noodzakelijke zaken van tevoren besproken. Dit wordt vervolgens echter zeer snel en voortdurend geëvalueerd en pragmatisch bijgesteld. Daarom staan mensen in Nederland vaak erg open voor innovaties en proberen ze nieuwe dingen gewoon uit – met alle voor- en nadelen van dien. Dergelijk baanbrekend denken heeft zichzelf bewezen, en is in de loop der tijd een soort onderdeel van het Nederlandse culturele DNA geworden.
We zitten allemaal in dezelfde polder
Nederland werd al vroeg onafhankelijk als staat en werd een republiek, bestaande uit zeven provincies zonder een sterke heerser aan de top. De besturen van de provincies moesten het dus altijd onderling eens worden. Dergelijke collegiale besluitvorming was echter al veel eerder in Nederland tot stand gekomen: bij de drooglegging en het beheer van de polders moest altijd iedereen de handen ineenslaan. Hierbij was het van vitaal belang om alle belangen met elkaar te verzoenen – een dijk is immers maar zo sterk als zijn zwakste punt. Consensus en gezamenlijke besluitvorming zijn daarom ook vandaag nog kenmerkend.
Calvinistische gelijkwaardigheid
Hiërarchieën bestaan wel, maar vergeleken met België en Duitsland (en de meeste andere landen) zijn verantwoordelijkheden minder duidelijk toegewezen. Ook macht is eerder verborgen dan getoond. Dit heeft ook te maken met religie: De pas gestichte republiek was calvinistisch, wat kort gezegd betekende dat alleen God groot is – niet de mensen. In Nederland heeft zich een sterk egalitarisme ontwikkeld: Mensen houden van understatement, zelfs in een zakelijke context, en maken zichzelf graag kleiner dan ze zijn. Overigens zijn deze invloeden ook in (Zuid-)Limburg bij Aken merkbaar – ook al was het calvinisme hier in het nadeel ten opzichte van het katholieke geloof.
Kernwaarden: Vrijheid en individualisme
Vroege onafhankelijkheid, een eigen godsdienst, vrije handel – vrijheid en individualisme zijn vandaag de dag nog steeds belangrijke waarden in Nederland. Mensen houden er niet van als hen wordt verteld wat ze moeten doen; een vrije keuze (tenminste in theorie) is belangrijk. Ook overheidsvoorschriften worden in Nederland vaak veel meer in twijfel getrokken dan bijvoorbeeld in Duitsland. Meer over dit onderwerp in onze audiopresentatie Nederland: “Kernwaarden”.
Uitzonderingen: Bourgondisch Limburg
De zuidelijke provincie Limburg werd pas in 1839 deel van Nederland. Ten tijde van de Nederlandse Republiek in 1648 en daarna werd Limburg bestuurd door verschillende andere mogendheden, soms samen met de Belgische provincies. Bovendien maakte Limburg ooit deel uit van de Duitse Confederatie. De verschillende historische banden tonen aan dat grenzen soms veranderd zijn en dat er ook veel gemeenschappelijke kenmerken over de grenzen heen zijn.
Katholieke mijnwerkers ver van Holland
Limburg is cultureel heel anders dan de andere Nederlandse provincies. Ten eerste is de bevolking van oudsher overwegend katholiek. Bovendien ontwikkelde zich, anders dan in de rest van Nederland, een aanzienlijke mijnindustrie, d.w.z. industrie, en daarmee een beroepsbevolking. Voor veel burgers is Den Haag nogal ver weg, niet alleen in kilometers, maar vooral ook mentaal. De Limburgers, en dat geldt ook voor de andere zuidelijke provincie Brabant, omschrijven zichzelf vaak als cultureel anders dan de rest van Nederland: hier is het gemakkelijker om God te zien als een goed mens, lekker te eten en carnaval te vieren. Dit wil echter niet zeggen dat de Nederlandse manier van doen, met name op de werkvloer, geen invloed zou hebben.
Kein eigenes Bundesland
Anders dan in de buurlanden is het bestuur in Nederland centralistisch. Ook Limburg behoort gewoon tot het centraal bestuurde Nederland en is zeker niet autonoom of te vergelijken met een lidstaat of gewest. Het verschil met de andere Nederlandse provincies komt wel enigszins tot uiting in het feit dat Limburg onder leiding staat van een ‘gouverneur’ in plaats van een ‘commissaris van de koning’ zoals overal elders het geval is. Ook in het zakelijke verkeer zijn de normen en ideeën afkomstig uit het dominante kerngebied de Randstad.
Meer informatie over typische regionale verschillen is ook te vinden in onze module “Cultuurschok Aken-Maastricht?”.
België
In Nederland spreekt men van ‘boven en onder de grote rivieren’; een culturele indeling, maar zonder grote invloeden op het bestuur. In België is er een ‘boven en onder de taalgrens’. Met heel sterke invloeden op het bestuur en het dagelijkse leven. Het zou sommigen dan ook verbazen hoeveel de mensen in België cultureel wel gemeen hebben.
Taalgrens
Heterogeniteit is het sleutelwoord als het gaat om de Belgische culturele identiteit. Ten eerste is er de meer dan duizend jaar oude taalgrens die dwars door het land loopt, net ten zuiden van Brussel: Nederlands wordt gesproken in het noorden, Frans in het zuiden. Dus in het midden van het land ontmoeten de Romaanse en Germaanse werelden elkaar. Meer over dit onderwerp in de module “Taalgeschillen en vreedzame oplossingen”.
Een heterogeen land - maar één land
België is cultureel zeer heterogeen. Laten we beginnen met de Oost-Belgen. In Oost-België wordt Duits als moedertaal gesproken. Dat heeft te maken met het feit dat het gebied oorspronkelijk tot Duitsland behoorde en pas in 1920 als gevolg van de Eerste Wereldoorlog Belgisch werd. Cultureel gezien voelen de 77.000 inwoners zich vandaag echter duidelijk Belg! Zij leren Frans op school en spreken het op het niveau van een moedertaalspreker – maar thuis en ook in het bestuur spreken zij Duits. En niet iedere inwoner van Vlaanderen en Wallonië weet dat.
Middenstand vs grote industriebedrijven
België is ook economisch zeer divers: Vlaanderen telt van oudsher veel kleine en middelgrote ondernemingen. Voor het Vlaamse bestuur is vrijhandel dus heel belangrijk. Wallonië daarentegen was succesvol in de zware industrie. Toen deze in de jaren 60 begon te krimpen, was er behoefte aan protectionisme. Vandaag de dag is er sprake herstructurering en bijvoorbeeld een succesvolle biotechnologie. Meer over dit onderwerp in de module “De economische kracht van België”.
Belgische mentaliteit
Maar er is ook veel dat de inwoners van België bindt: De Belgen zelf grappen vaak dat ze eeuwenlang dezelfde heersers hebben gehad: Spanjaarden, Habsburgers, Fransen, Duitsers. Gedeeltelijk als gevolg van deze buitenlandse overheersing is er een wijdverbreid wantrouwen tegen de staatsinstellingen ontstaan. Familie en persoonlijke netwerken zijn altijd belangrijk geweest in België. Vertrouwen en persoonlijk contact zijn dus essentieel voor wie nieuw is in België. Meer hierover in de module “Familie, Staat, Kerk – en Restaurants”.
Om die reden nemen mensen, zelfs in een professionele context, vaak de tijd om potentiële zakenpartners eerst uit te horen en te leren kennen. Hiërarchie is – anders als in Nederland maar vergelijkbaar met Duitsland – trouwens geen probleem in België. Rangen en standen worden getoond, en top-down beslissingen en duidelijke instructies zijn niet ongebruikelijk op de werkvloer.
Lees verder
Wil je meer weten over België, lees dan eens over de dieptepunten van het dubbel federalisme en staatsstructuur, en over het dagelijkse leven en werken in België.
De Euregio, samenvattend
Het politieke en economische verleden en de daaruit voortvloeiende structuren en denkwijzen bepalen ook vandaag nog ons gedrag, vaak zonder dat we ons hiervan bewust zijn. Relativerend moet echter worden opgemerkt dat dit natuurlijk niet voor iedereen geldt, maar slechts de grote lijnen beschrijft van wat in de verschillende culturen gebruikelijk of in elk geval niet verrassend is. Bezien vanuit een mondiaal perspectief wordt het soms juist duidelijk hoeveel de buurlanden cultureel gemeen hebben – zie onze module over “Dreiländereck – Unterschiede und Gemeinsamkeiten”.
Grensoverschrijdende groepen
Ieder mens behoort tot verschillende groepen, die elk ook van invloed zijn op hun gedrag: Leeftijd, woonplaats, beroep, opleiding. Zo heeft een 20-jarige student uit Aken waarschijnlijk minder gemeen met een bankier uit Frankfurt dan met een student van dezelfde leeftijd uit Luik. En een typische Rijnlander laat soms dingen door de vingers glippen bij de administratie en maakt graag een praatje.
Verschillen door grenzen
Er zij op gewezen dat de drie staten van de Euregio Maas-Rijn met hun subregio’s een zeer grote culturele verscheidenheid vertonen, in vele verschillende opzichten. Politiek gezien hebben we te maken met een vroege republiek (die later een monarchie werd – Nederland) en twee voormalige monarchieën. Economisch gezien staan vrijhandel en industrie tegenover elkaar, cultureel gezien ontmoeten de Romaanse en Germaanse werelden elkaar. En wat godsdienst betreft is Nederland (met uitzondering van de zuidelijke provincies) protestants, België katholiek, en Duitsland gemengd. Ook al liggen de drie binnen de Euregio dicht bij elkaar – de nationale invloeden zijn vooral op de werkvloer van belang. En dit betekent: grote culturele diversiteit binnen een zeer klein gebied!
Hoe de drie landen van de Euregio tegen elkaar aankijken, wordt belicht in de bijbehorende modules:
- De Duitse kijk op twee van zijn negen buurlanden
- De Nederlandse kijk op de twee buurlanden
- De blik van België op de buurlanden in het noorden en het oosten
