Grensoverschrijdend pendelen is het levende Europa van de open grenzen – alleen al in de Euregio Maas-Rijn wonen, werken of studeren 26.000 mensen tegelijkertijd in twee of zelfs drie buurlanden. Ze vormen vaak een heel bijzondere hybride cultuur. Terwijl het dagelijks leven vaak grensoverschrijdend is, zijn de bureaucratische systemen niet geharmoniseerd, d.w.z. verenigd. In de hele EU zijn de systemen niettemin zo op elkaar afgestemd dat er voor vrijwel alles betrouwbare regels bestaan tussen de verschillende systemen – ook al is dit soms een langere procedure.
Voordelen voor grensgangers
Een grensganger zijn: Een leerproces
Leven in verschillende culturen kan een grote verrijking zijn en elk personeelslid van de GrenzInfoPunkte zal bevestigen hoe deze ervaring hem persoonlijk kan vormen. Maar ondanks alle nabijheid en normaliteit is het leven in verschillende nationale contexten niet zonder irritaties en frustraties. Daarom moet men duidelijk zijn over de eigen verwachtingen, voorbereid zijn op verandering en er bewust aan beginnen. Zoals bij elke persoonlijke verandering, is er een leerproces op komst, en dat is over grensen soms nog van een andere intensiteit.
Grensoverschrijdend pendelen vs. "normale" ervaringen in het buitenland
Wanneer men van, bijvoorbeeld, Amsterdam naar Berlijn verhuist, beïnvloedt de nieuwe cultuur praktisch alle gebieden van het leven. Het leven is dus in feite “sterker anders” dan in de grensoverschrijdende situatie. Tegelijkertijd is er bij de verplaatsing en de nieuwe werkplek tussen Amsterdam en Berlijn een zichtbare en duidelijke onderbreking, d.w.z. een lange reis, eventueel een vlucht met de procedures van in- en uitchecken. De merkbare verandering maakt ook begrijpelijker, dat men echt van land verandert is. Verschillen tussen de oude en de nieuwe realiteit worden dus veel sterker verwacht.
De duidelijkheid van verschillen kan ook heel pijnlijk zijn – dingen die je dierbaar zijn, zijn ver weg of onbereikbaar, je bent niet langer in je vertrouwde comfortzone. Dit kan leiden tot het verschijnsel cultuurschok. Wel is dit vaak juist de eerste stap om te wennen aan de nieuwe omgeving.
In de grensoverschrijdende situatie is het anders: er is bijna geen onderbreking tussen de realiteiten in twee landen, je bent net los gekomen van thuis, misschien luister je naar dezelfde radio in dezelfde auto, tot aan de voordeur van je nieuwe werkgever. De vraag naar een “cultuurschok Aken-Maastricht?” of zelfs een “cultuurschok Aken-Eupen” klinkt bijna aanmatigend of luguber, want het is echt geen schok die je meemaakt.
Enerzijds is er dus meer vertrouwdheid in de grensoverschrijdende situatie. Anderzijds gaat het nieuwe een symbiose aan met het vertrouwde, die in het geval van Amsterdam- Berlijn zo niet bestaat. Mogelijk blijft de partner zelfs volledig in de oude vertrouwde omgeving in het eigen land. Het echtpaar wordt dus veel ongelijker blootgesteld aan de ervaring van een “cultuurschok” in het buitenland, vergeleken met een complete verhuizing. Anderzijds zijn er natuurlijk ook paren waarbij de tweede partner nu ook de stap over de grens durft te zetten en zo de bijzondere context van de ander beter leert begrijpen. En natuurlijk zijn er ook bi-nationale paren die elkaars thuisland in de werkomgeving kunnen leren kennen zonder hun oude thuisland te verlaten. In dit geval leven allebij in een bijzondere situatie met een realiteit in twee landen tegelijkertijd.
Een grensganger worden: Normaal leerproces of cultuurschok?
De zogenaamde cultuurschok komt overeen met een typische veranderingscurve. Reeds in het dagelijks leven moeten wij leren omgaan met nieuwe uitdagingen en vraagt ook al voor persoonlijke aanpassingen. Dit gebeurt meestal onbewust; kleine leerprocessen en aanpassingen worden nauwelijks als een inspanning ervaren. Bij grote veranderingen, zoals verhuizen of beginnen met werken, worden deze processen bewuster. Het gaat niet alleen bergop, bij elke ingrijpende verandering zijn er typische fasen van “euforie” – “twijfel en mogelijk afwijzing” en ook “aanpassing, acclimatisatie, aanvaarding”. Al dit is ook typisch voor een cultuurschok – maar het voelt vaak intensiever, of alle problemen worden plotseling maar met het lang geassocieert. Vgl. ons module Culturschok
Bewustmaking: Waar komt een frustratie nu echt vandaan?
Wanneer je binnen een land van baan verandert, kan er dus zeker sprake zijn van een veranderingen waar je vrolijk of minder vrolijk van wordt. En last but not least verschilt elke bedrijfscultuur en elke bedrijfscontext van elkaar. Bij grensoverschrijdend werk, net als bij intercultureel werk in het algemeen, overlappen deze processen elkaar. Interculturele verschillen, het “nieuwe normaal” in een ander land, kunnen bestaande frustraties verergeren. Problemen met de baas zijn zeker een frustratie, maar niet onmiddellijk overdraagbaar op het hele land. Anderzijds zijn landspecifieke verschillen (bijvoorbeeld een sterker hierarchisch denken in Duitsland) geen teken dat de werkplek zelf niet goed is. En nadat u van Maastricht naar het platteland in het omgevend België bent verhuisd, moet u niet alle inwoners van de nieuwe plaats of zelfs alle Belgen veroordelen als vermeende hillbillies – alleen maar vanwege een kleine irritatie. Vooral in een grensregio is het belangrijk een onderscheid te maken tussen de werkelijke oorzaken van kleine frustraties en aanpassingsmoeilijkheden. Alleen op die manier kan het een leerervaring worden, waarna men moeiteloos zijn weg vindt in zeer verschillende contexten.
Culturel onderdompelen of verloren gaan?
Aan de ene kant wordt een grensganger dus op minder gebieden “blootgesteld” aan de nieuwe cultuur dan wanneer hij volledig zou verhuizen. Aan de andere kant ben je op het werk omringd door collega’s, van wie de meesten een redelijk andere achtergrond hebben – of tenminst dagelijks in een andere landelijke context zitten. Je winkelt hier, het beste pretpark is dit. Je consumeert andere media met een andere focus. Tegelijkertijd is dit ook een uitgelezen kans om iets nieuws te leren kennen – maar dan wel heel dichtbij. In feite profiteert deze grensregio sterk van het feit dat veel grensgangers de weg aan beide zijden van de grens kennen. Zo worden zij een soort informatiebrug voor familie en kennissen. Interculturele vermenigvuldigers, zo te zeggen. En omdat het er al tienduizenden zijn, is de kans groot dat de nieuwe werkomgeving in het buurland al veel over hun eigen achtergrond en referentiekader weet.
Voorbeeld: Het buurland thuisbrengen
In tegenstelling tot een volledige verhuizing naar een buurland, wordt men niet volledig omringd door de nieuwe cultuur. Tegelijkertijd raakt de nieuwe cultuur dus ook de vertrouwde omgeving, soms volkomen onverwacht.
Het volgende voorbeeld heeft betrekking op een Duitse werknemer in Nederland en beschrijft opzettelijk zijn mogelijke perspectief. Het geeft echter een idee van hoe een Nederlandse grensarbeider in Duitsland of België ook onverwacht geconfronteerd kan worden met het andere land:
Het kan bijvoorbeeld vreemd zijn voor een Duitse werknemer om door een bedrijfsarts thuis te worden bezocht wanneer hij of zij zich ziek meldt. De werknemer uit Duitsland werkt nog maar kort in Nederland. Hij is niet vertrouwd met deze procedure en kan dit verkeerd opvatten als wantrouwen van de kant van de werkgever (“is het nie voldoende, dat ik gewoon zeg dat ik ziek ben?”).
Als grensarbeider zijn in dit voorbeeld twee dingen bijzonder: als de werknemer uit Duitsland naar Nederland was verhuisd, zou de bedrijfsarts hem op dezelfde manier hebben bezocht. Maar hij zou in dit geval sowieso verwachten dat alles een beetje anders zou werken in zijn nieuwe leven in een ander land. In zijn nieuwe woonplaats zou hij misschien gemakkelijker andere procedures aanvaarden dan in zijn geboorteplaats, waar hij als grensganger nog steeds woont. Ten tweede heeft de heer, als nieuwe grensganger in Nederland, zijn Duitse dagelijkse leven nog. Voor zijn partner, zijn buren of andere bekenden is deze procedure met een bezoek van een bedrijfsarts thuis dus even onbekend en vreemd. Indien hij daarentegen naar Nederland zou verhuizen, zou deze omgeving zeer vertrouwd zijn met het “andere normale” van een ziekenbriefje.
Een anders normale gang van zaken
Nieuwe levensfase, extra bureaucratie
Als grensganger, gaat de “schok” van het werkelijk leven in een ander land vaak gepaard met andere moeilijke levenssituaties of omwentelingen.
Omwentelingen of levensfasen gaan ook binnen eigen land altijd gepaard met extra bureaucratie. De situatie is niet anders voor grenspendelaars. Er is echter vaak meer bureaucratie dan in het thuisland, en meer onbekende bureaucratie. Twee voorbeelden:
- Na een verhuizing naar een buurland betekent werkloosheid voor grenspendelaars dat zij te maken krijgen met de nieuwe regels in het buurland waar zij wonen. Door de gewijzigde status van de sociale verzekering kan het in dit geval bijvoorbeeld gebeuren dat je niet meer gemakkelijk een afspraak kunt maken met uw reguliere artsen in uw eigen land.
- Een ander voorbeeld: In geval van ziekte kan het gebeuren dat je in het land waar u verblijft in het ziekenhuis wordt ondergebracht. Dat kan nogal raar voelen, vooral als je eigenlijk maar weinig met dit land te maken lijkt te hebben of maar weinig taalkennis hebt.
Er zijn grenspendelaars die problemen oplossen zoals ze komen. Sommigen nemen genoegen met tijdelijke oplossingen of “modderen maar wat aan”. Grensgangers hebben in dit geval niet automatisch inzicht in de algemene of institutionele context in het nieuwe land van verblijf/werk. Zonder de nodige “oefening” of ervaring voelen probleemsituaties vaak bijzonder koud aan.
Bureaucratische inspanning, dit gebeurt ook bij een “normale” verhuizing binnen een land of de “normale”, d.w.z. volledige verhuizing naar het buitenland. Bij verhuizingen, zelfs binnen Duitsland, is het vaak zuiver praktisch niet mogelijk zich in oude vertrouwde kringen te verplaatsen, zelfs niet voor medische diensten. En zelfs een normale stap naar het buitenland houdt in dat men met geheel nieuwe procedures of bureaucratische systemen te maken krijgt.Het verschil met een grenspendelaar is echter vaak: door de verandering van plaats heeft men de verandering hier altijd bewust voor de ogen. Het omgaan met bureaucratische omstandigheden – in eigen land of in het buitenland – gebeurt gewoonlijk ook al vrij vroeg. In het beste geval is dat nog tijdens de meestal euforische beginfase op de nieuwe plaats van verhuizing. En werkloosheid kan ook in het thuisland een last zijn. Het verschil voor grensoverschrijdende pendelaars is echter dat zij in een ander nationaal systeem kunnen “glippen”
Er zijn een helemaal aspecten, die voor een grensganger net iets anders kunnen lopen. Werken, pensioen, kind en familie, werkloosheid en (ernstige) ziekte: Vaak zijn het vooral nieuwe levensfases, waardoor men echt met een andere manier van bureaucratie in contact komt.
Cultuurschok? "Schok van het buitenland"!
De bijzondere bureaucratie vooral tijdens moeijelijke of nieuwe levensfases kan als een bijzondere last worden ervaren. Een werkloosheid of ziekte is vaak sowieso een dieptepunt, de extra bureaucratie kan dit nog versterken oftewel “verdiepen.” Dit is in het onderstaande model even aangetoond.
Voor (nieuwe) grensgangers is het dan belangrijk te beseffen dat deze fasen voorbij zullen gaan. De aanvankelijk onbekende bureaucratie wordt ook vertrouwder en minder vijandig (in de trant van “die Duitsers doen ook altijd zo moeilijk tegen alles”). Een andere complicatie is dat de directe omgeving in het thuisland, de (nieuwe) buurt, de kring van collega’s en zelfs andere grenspendelaars de situatie misschien niet altijd helemaal kunnen begrijpen. Niet elk goedbedoeld advies op het eigen geval van toepassing is. Sommige schijnbaar onbelangrijke verschillen (getrouwd of niet, voltijds/deeltijds, werknemer/ambtenaar) kunnen situaties volledig doen “kantelen” van het ene land naar het andere.
Er moet ook rekening worden gehouden met andere levensfasen, bijvoorbeeld bij de aankoop van een huis in een ander land: Als de kinderen tijdens de verhuizing al naar een kinderdagverblijf/school gaan, kan dit gehandhaafd blijven. Anderzijds is het vaak niet mogelijk om kinderen zonder meer naar een kinderdagverblijf/school in het buurland te sturen.
De begeleiding door GrenzInfoPunkte helpt, vooral in moeilijke situaties, het overzicht te bewaren en de randvoorwaarden zo goed mogelijk te organiseren. Ook al is de situatie niet geharmoniseerd, de situatie voor grensoverschrijdende pendelaars wordt hoe dan ook gecoördineerd en er bestaat voor alles regelgeving.
Erwartungsmanagement und frühzeitige Information
De stap over de grens – of het nu is om te wonen, te studeren of te werken – is een leerervaring. Zelfs als het maar een paar stappen zijn: Ondanks alle nabijheid bent u in een ander land, en dat is precies waar u zich bewust van moet zijn. Meer over intercultureel en euregionaal verwachtingsmanagement (DE) in onze aparte module.
Als grensganger: op precies dezelfde manier als in onbekende situaties in je eigen land – moet je veel dingen opnieuw leren en kun je je soms ronduit “dom” voelen en misschien niet eens veel vragen stellen. Maar als grensganger in een ander land heb je – anders dan in onbekende situaties in je eigen land – ook veel voordelen: je komt uit een ander land, je spreekt de taal misschien niet perfect – allemaal redenen die een zogenaamd domme vraag rechtvaardigen. Goede voorwaarden dus voor rijke leerervaringen!
Grensgangers: Samenvatting van (interculturele) moeilijkheden:
Al met al, en in tegenstelling tot de zogenaamde klassieke avonturen in het buitenland, kan er in het geval van grensgangers sprake zijn van een gelijktijdigheid, een naast elkaar bestaan van culturen. De typische fasen van acclimatiseren en het aanvaarden van verandering lopen vaak door elkaar, men ervaart dagelijks twee verschillende normen zonder uitputtende vliegreizen erintussen of andere zichtbare markeringen tussen het een of andere. De hier gepresenteerde hulpmiddelen helpen om een ongedefinieerd, vaag ongemak in een nieuwe situatie en een ander land beter te bekijken en te benoemen. Abstracte problemen worden tastbaarder en oplosbaarder. Als grenspendelaar moet je ook een onderscheid maken of het gevoel van “schok” in de (arbeids)cultuur van het buurland ligt of dat het is versterkt door gelijktijdige uitdagingen uit een andere, vaak ook bureaucratische bron. In dit geval is het belangrijk om te beseffen waar het probleem nu echt ligt.
Problemen zullen zich zeker voordoen. Zoals bij elke verandering. Om interculturele dimensies gemakkelijker te kunnen identificeren en benoemen, hebben wij een aantal modules ontwikkeld, bijvoorbeeld over de werkcultuur en de mentaliteiten in Duitsland, België en de werkcultuur in Nederland.
